Giáo sư Trịnh Xuân Thuận nói về tinh thần khoa học của Phật giáo

Viết bởi Đỗ Kim Thêm, Võ Thị Diệu Hằng

( nguồn: http://www.daitangkinhvietnam.org/)

Nhà khoa học làm những cuộc quan sát, thí nghiệm. Trong Phật giáo, con người tự thí nghiệm lấy chính mình. Họ tự tìm lấy con đường của họ. Tôi đã đối thoại với Matthieu Ricard, nói chung, chúng tôi đã tìm ra rất nhiều sự đồng nhất. Trong giáo lý Phật giáo, sự tương thuộc là khái niệm cơ bản. Khái niệm này thể hiện khắp muôn nơi.
Thí dụ trong khoa học hiện đại, người ta xác định rằng chúng ta là những bụi sao, sinh ra từ ngôi sao, phụ thuộc vào ngôi sao. Darwin tuyên bố chúng ta là bà con với động vật, với động vật linh trưởng v.v… Chúng ta đích thực là anh em của sư tử trong đồng cỏ, chúng ta mang cùng chung với vũ trụ một phả hệ. Một hạt cát mang tất cả lịch sử vũ trụ và lịch sử này dẫn lối cho chúng ta...

- Thưa Giáo sư Trịnh Xuân Thuận, ông trách những nhà khoa học vì họ bằng lòng dừng lại về mối liên quan của những sự kiện khoa học mà không cố gắng để tổng hợp chúng. Ông không nghĩ là kiến thức khoa học chỉ dừng lại ở những sự kiện này và chỉ sự kiện này mà thôi?
- GS. Trịnh Xuân Thuận: Tôi đồng ý phương pháp khoa học thực nghiệm là quan sát, đề ra những lý thuyết để giải thích những quan sát này. Nhưng tôi cũng nghĩ rằng nhà khoa học cũng là một con người, con người tự đặt ra những vấn đề siêu hình và triết lý. Bên cạnh đó, khoa học đã có soi sáng một số vấn đề nhất định. Từ sự kiện này, điều tốt nhất cho nhà khoa học là họ nên nói rõ khi nào họ vượt quá khuôn khổ khoa học (thực nghiệm), chìm đắm trong những suy tư khác, mà những điều này đặt họ trong bối cảnh thí dụ như với vị trí con người trong vũ trụ, và tạo nên những ý nghĩa siêu hình lẫn triết lý cho khoa học.
Cuối cùng, theo tôi, cái mà tôi chú ý không phải chỉ nói rằng trái đất quay quanh mặt trời hay mặt trời quay quanh trái đất, mà là việc con người xác định vị trí mình ở trong vũ trụ đó như thế nào. Chung quy lại, chính nhân loại là vấn đề mà tôi lưu tâm.
Thưa Giáo sư Trịnh Xuân Thuận, trong những câu chuyện với ông, ông thường đề cập đến Albert Einstein. Nhà bác học này đã một lần diễn tả ý tưởng của ông ta về tôn giáo và Thượng đế như sau: “Tôn giáo của tôi chỉ là một sự thán phục kính cẩn của tôi về Đấng tối cao vô hạn này, Đấng đã hiển lộ đến những chi tiết nhỏ nhất mà trí óc yếu kém của chúng ta có thể nhận thức được. Niềm tin sâu xa đầy ấn tượng về sự hiện hữu của Đấng quyền năng, người hiển lộ trong vũ trụ khó hiểu tạo thành ý tưởng của tôi về Thượng đế”. Khoa học có tương hợp với tôn giáo và ý niệm về Thượng đế không?
- Giáo sư Trịnh Xuân Thuận: Einstein là thần tượng khoa học của tôi. Ông biết không, khoa học là một cửa sổ, nơi đó người ta nhìn được thực tại. Tôn giáo là một cửa sổ khác. Có nhiều cửa để ta có thể hiểu được thực tại. Tôi nghĩ rằng khoa học không có độc quyền trong việc tìm kiếm thực tại. Con người cần đến tôn giáo và tâm linh. Con người cũng cần thi ca. Thơ là một cửa sổ khác. Con người cũng cần nghệ thuật. Lĩnh vực nào cũng quan trọng. Thật vậy, nếu hai lĩnh vực khác nhau, thí dụ khoa học và tín ngưỡng, có ý muốn cùng diễn tả thực tại, và nếu như cả hai cùng có những hệ thống suy tư mạch lạc và hợp lý, thì chúng sẽ gặp nhau ở đâu đó, bởi vì cả hai đều diễn tả chung một vấn đề. Nếu không, thế nào cũng có một vấn đề ở đâu đó và một trong những quan niệm phải sai.

Thưa Giáo sư Trịnh Xuân Thuận, cũng như khoa học, Phật giáo là một phần đời sống của ông. Ông thích hợp với mẫu người mà nhà khoa học Werner von Braun, cha đẻ của khoa Hàng không vũ trụ: “Con người cần lòng tin như cần bánh mì, nước và không khí”. Cùng với Matthieu Ricard, một nhà khoa học đã nghiên cứu các kinh sách Tây Tạng và đã quy y theo đạo Phật, ông đã viết quyển “L'infini dans la paume de la main”, một đối thoại về khoa học và đạo Phật. Sự đối thoại đó dựa trên căn bản nào? Và cũng nên nêu lên rằng, ngược chiều với cuộc hành trình của Matthieu Ricard, ông là một Phật tử trở thành nhà khoa học...
- Giáo sư Trịnh Xuân Thuận: Phật giáo không phải là một đức tin thần khải, đó là một hệ thống tư tưởng rất duy lý. Ðức Phật không phải là Thượng đế, Ngài là hướng dẫn viên cho cuộc hành trình. Ngài đã tìm ra chủ đích, đó là sự Giác ngộ, và mỗi con người chúng ta phải tự thể nghiệm lấy. Ðức Phật nói: “Ðừng bao giờ tin lời Ta nói. Phải thực chứng cho riêng mình”. Ta trở lại phương thức cơ bản của khoa học: thí nghiệm. Phật giáo rất vững vàng để đương đầu với khoa học.
- Thưa Giáo sư Trịnh Xuân Thuận, ông tự đặt mình trong hai lĩnh vực, bởi vì cả hai, khoa học và Phật giáo, cùng đòi hỏi thí nghiệm?
- Giáo sư Trịnh Xuân Thuận: Ðúng như vậy. Nhà khoa học làm những cuộc quan sát, thí nghiệm. Trong Phật giáo, con người tự thí nghiệm lấy chính mình. Họ tự tìm lấy con đường của họ. Tôi đã đối thoại với Matthieu Ricard, nói chung, chúng tôi đã tìm ra rất nhiều sự đồng nhất. Thí dụ, khái niệm về sự tương thuộc rất là cơ bản trong tín ngưỡng Phật giáo. Khái niệm này thể hiện khắp muôn nơi. Thí dụ trong khoa học hiện đại, người ta xác định rằng chúng ta là những bụi sao, sinh ra từ ngôi sao, phụ thuộc vào ngôi sao. Darwin tuyên bố chúng ta là bà con với động vật, với động vật linh trưởng, v.v… Chúng ta đích thực là anh em của sư tử trong đồng cỏ, chúng ta mang cùng chung với vũ trụ một phả hệ. Một hạt cát mang tất cả lịch sử vũ trụ và lịch sử này dẫn lối cho chúng ta.
Trong đạo Phật, người ta cũng tìm thấy khái niệm vô thường: tất cả đều chuyển động, tất cả đều thay đổi, tất cả đều tiến hóa, thì đó cũng là thông điệp chính của khoa học. Các ngôi sao đều có lịch sử riêng của chúng: chúng sinh ra, sống và chết. Vũ trụ có một sự khai nguyên, một hiện tại và một tương lai. Chúng ta già, chúng ta thay đổi, núi mòn. Tất cả đều thay đổi, tất cả đều chuyển động. Người ta gặp mọi thứ này trong khoa học. Có sự đồng nhất quan trọng giữa khoa học và đạo Phật. Như Einstein đã nói quá đúng: “The religion of the future will be a cosmic religion. It will have to transcend a personal God and avoid dogma and theology. Encompassing both the natural and the spiritual, it will have to be based on a religious sense arising from the experience of all things, natural and spiritual, considered as a meaningful unity... Buddhism answers this description... If there is any religion that could respond to the needs of modern science, it would be Buddhism” [Anh ngữ trong nguyên bản (Chú thích của nguời dịch)]